Single Blog

Công nghệ trí tuệ nhân tạo tạo sinh (Generative AI), với những cái tên quen thuộc như Stable Diffusion, Midjourney hay DALL·E 2, đang tạo nên một cuộc cách mạng trong lĩnh vực sáng tạo.

Sự trỗi dậy của AI tạo sinh và thách thức pháp lý

Các công cụ này có khả năng sản xuất ra những tác phẩm nghệ thuật, văn bản, và các loại hình nội dung khác với tốc độ và chất lượng vượt trội, từ những bức tranh màu nước đến các bài thơ, và thậm chí cả phiên bản AI của những tác phẩm kinh điển.¹ Tuy nhiên, đằng sau vẻ “phép màu” này, một loạt các vấn đề pháp lý phức tạp về sở hữu trí tuệ (SHTT) đã nảy sinh, gây ra những rủi ro đáng kể cho các doanh nghiệp và người sáng tạo.

Cơ chế hoạt động và những tranh chấp pháp lý

Các nền tảng AI tạo sinh không sáng tạo từ hư không. Chúng hoạt động dựa trên các “hồ dữ liệu” khổng lồ, chứa hàng tỷ tham số được thu thập từ các kho lưu trữ hình ảnh và văn bản rộng lớn trên internet.¹ Bằng cách phân tích các mẫu và mối quan hệ trong dữ liệu này, AI tạo ra các quy tắc để tạo ra sản phẩm mới dựa trên yêu cầu của người dùng. Chính quá trình thu thập và sử dụng dữ liệu này đã đặt ra những câu hỏi pháp lý nan giải: liệu việc sử dụng hàng triệu tác phẩm không có giấy phép để đào tạo AI có vi phạm quyền tác giả hay không? Và ai là chủ sở hữu hợp pháp của sản phẩm do AI tạo ra? ¹

Những câu hỏi này đang được giải quyết tại các tòa án trên thế giới, đặc biệt là tại Hoa Kỳ, nơi các vụ kiện lớn đang định hình các tiền lệ pháp lý.

• Vụ kiện của các nghệ sĩ: Ba nghệ sĩ đã đệ đơn kiện tập thể chống lại các nền tảng AI tạo sinh, cáo buộc rằng các công ty này đã sử dụng tác phẩm gốc của họ để đào tạo AI mà không có giấy phép, cho phép người dùng tạo ra các “tác phẩm phái sinh không được phép”.¹
• Vụ kiện của Getty Images: Getty, một trong những dịch vụ cấp phép hình ảnh lớn nhất thế giới, đã kiện các nhà phát triển Stable Diffusion, cáo buộc vi phạm cả quyền tác giả lẫn quyền nhãn hiệu do AI đã sử dụng trái phép các bức ảnh có dấu bản quyền (watermark) trong bộ sưu tập của họ.¹

Nếu một tòa án kết luận các tác phẩm do AI tạo ra là tác phẩm phái sinh không được phép, các mức phạt có thể lên tới 150.000 USD cho mỗi trường hợp sử dụng cố ý.¹

Sự khác biệt giữa “Fair Use” và “Sử dụng hợp lý” tại Việt Nam

Để đánh giá tính hợp pháp của việc sử dụng các tác phẩm có bản quyền trong bối cảnh đào tạo AI, cần xem xét các học thuyết pháp lý hiện hành.

• Học thuyết “Fair Use” (Hoa Kỳ): Là một học thuyết pháp lý linh hoạt, cho phép sử dụng tác phẩm đã được bảo hộ mà không cần sự cho phép của chủ sở hữu trong các trường hợp như phê bình, bình luận, hoặc nghiên cứu.² Việc đánh giá dựa trên bốn yếu tố, trong đó yếu tố “tính chuyển hóa” (transformative use) là cốt lõi.²
• Quy định “Sử dụng hợp lý” (Việt Nam): Khác với Hoa Kỳ, Luật SHTT Việt Nam quy định cụ thể và chi tiết các “trường hợp ngoại lệ không xâm phạm quyền tác giả”.³ Các trường hợp này có tính chất liệt kê và ít phụ thuộc vào sự diễn giải của tòa án.⁴ Việt Nam, với tư cách là thành viên của Hiệp định TRIPS, đã nội luật hóa “Thử nghiệm ba bước” (Three-step test) để đảm bảo rằng các ngoại lệ này không xung đột với việc khai thác tác phẩm một cách bình thường, cũng như không gây hại đến lợi ích hợp pháp của chủ sở hữu quyền.³

Khuyến nghị cho doanh nghiệp và người sáng tạo

Các doanh nghiệp và người sáng tạo cần có những biện pháp chủ động để giảm thiểu rủi ro pháp lý.

• Đối với các nhà phát triển AI: Cần ưu tiên sử dụng dữ liệu đã được cấp phép hợp pháp và áp dụng mô hình opt-in (yêu cầu sự đồng ý rõ ràng của người sáng tạo) thay vì opt-out (cho phép người sáng tạo chủ động rút tác phẩm của họ).¹ Việc tạo
  dấu vết kiểm tra (audit trails) cho nội dung do AI tạo ra cũng là một cơ chế phòng vệ pháp lý quan trọng.¹
• Đối với người sáng tạo và chủ sở hữu thương hiệu: Cần chủ động giám sát các kho dữ liệu lớn để tìm kiếm tác phẩm của mình và bảo vệ không chỉ logo mà cả “phong cách” độc đáo có thể bị AI sao chép.¹
• Đối với các doanh nghiệp sử dụng AI: Cần rà soát hợp đồng với các nhà cung cấp AI, yêu cầu các điều khoản bồi thường (indemnification) và bảo mật thông tin để tránh vô tình tiết lộ bí mật kinh doanh.¹

Kết luận

Sự phát triển của AI tạo sinh không thể tách rời khỏi việc tôn trọng quyền lợi của những người sáng tạo gốc. Các vụ kiện đang diễn ra đã cho thấy sự lạc hậu của luật pháp so với tốc độ phát triển của công nghệ. Vì vậy, việc xây dựng một khuôn khổ pháp lý vững chắc, dựa trên sự tôn trọng SHTT, là điều kiện tiên quyết để khai thác tiềm năng của AI một cách an toàn và bền vững.

Nguồn trích dẫn

1. Generative AI Has an Intellectual Property Problem
2. What is “fair use”? – Legal Help, truy cập vào tháng 9 22, 2025, https://support.google.com/legal/answer/4558992?hl=en
3. Fair use, fair dealing or also known as “cases of use of published works where permission and payment of royalties and/or remunerations are not required” under the copyright legislation of Vietnam – BROSS & Partners, truy cập vào tháng 9 22, 2025, http://bross.vn/newsletter/ip-news-update/Fair-use-fair-dealing-or-also-known-as-%E2%80%9Ccases-of-use-of-published-works-where-permission-and-payment-of-royalties-andor-remunerations-are-not-required%E2%80%9D-under-the-copyright-legislation-of-Vietnam
4. BÀN VỀ NGUYÊN TẮC “SỬ DỤNG HỢP LÝ” FAIR USE – Luật Nhân Hòa, truy cập vào tháng 9 22, 2025, https://luatnhanhoa.vn/kien-thuc-phap-luat/372/ban-ve-nguyen-tac-su-dung-hop-ly-fair-use.html